Artykuł prezentuje nowe podejście w interpretacji modelu podatność stres w odniesieniu do jąkania u dzieci. Opisuje zmodyfikowany model obejmujący trzy elementy: podatność, w postaci czynników predysponujących do wystąpienia i utrwalenia się jąkania, stres rozumiany jako emocjonalne wydarzenie lub zmianę w życiu dziecka, która wyzwala podatność oraz czynniki ochronne rozumiane jako czynniki wspierające odporność psychiczną dziecka, które mają pośrednio wzmacniać dziecko i pozwalać mu na utrzymanie płynności mowy. Opisany zostanie też Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) dla dzieci jąkających się i ich rodziców, którego podstawy teoretyczne bazują na opisywanym w artykule zmodyfikowanym modelu podatność – stres.

Jąkanie wczesnodziecięce

Jąkanie wczesnodziecięce oznacza „patologiczną niepłynność mówienia, powstałą w wieku przedszkolnym lub wcześniej (Tarkowski, Humeniuk, Dunaj, 2011)”. Objawy niepłynności mowy pojawiają się u dzieci między 2, a 8 rokiem życia, czyli w okresie intensywnego rozwoju mowy i języka. W mowie pojawiają się objawy takie jak powtórzenia dźwięków i sylab, prolongacje i bloki przy których może wystąpić napięcie i współruchy w obrębie twarzy i ciała. Objawy pojawiać się mogą w różnych miejscach w wypowiedzi. Nasilenie objawów w mowie powinno przekroczyć 3% w próbce mowy Tarkowski, Humeniuk, Dunaj, 2011). Objawy niepłynności trwać będą ponad 12 miesięcy (Węsierska, Jeziorczak, 2016) i utrzymywać się będą na stałym poziomie lub będą się nasilać. Mogą występować okresy polepszenia i pogorszenia płynności mowy u dziecka. Dodatkowo współwystępować mogą trudności oddechowe, reakcje unikania, negatywne reakcje emocjonalne czy logofobia. Dziecko jest świadome trudności występujących w jego mowie. Ponad to u dziecka występuje jeden lub więcej czynników predysponujących do utrwalenia się jąkania.

Model podatność – stres

Model podatność – stres obejmuje trzy elementy: wewnętrzną podatność, czynnik zewnętrzny wyzwalający podatność, czyli stres oraz czynniki ochronne pozwalające na poradzenie sobie z zaistniałą interakcją między podatnością i stresem (Hankin, Abela, 2005). Podatność to predyspozycje danej osoby do rozwinięcia zaburzenia, czyli czynniki wewnętrzne, które występują u danej osoby i powodują jej szczególną wrażliwość na wystąpienie danego zaburzenia. Natomiast stres to „szczególny rodzaj relacji pomiędzy jednostką i otoczeniem, który jest przez jednostkę oceniany jako nadwyrężający lub przekraczający jej możliwości i zagrażający jej dobru” (Lazarus, Folkman, 1984). Interakcja podatności oraz stresu prowadzić może w efekcie do ujawnienia się zaburzenia u jednostki. Trzeci element modelu – czynniki ochronne- to umiejętności i kompetencje jednostki, które posiada lub może nabyć aby poradzić sobie z występującym zaburzeniem i jego skutkami (Liberman, 1988).

Model podatność – stres w odniesieniu do jąkania

Etiologia jąkania pozwala na podjęcie próby zastosowania zmodyfikowanego modelu podatność – stres w celu wyjaśnienia jego występowania u dzieci. Podatnością występującą u dziecka są czynniki predysponujące do wystąpienia i utrwalenia się jąkania u danego dziecka które szczegółowo opisuje wieloczynnikowa koncepcja jąkania (Kelman, Nicholas,2013). Obejmuje ona 4 grupy czynników: fizjologiczne, psychologiczne, lingwistyczne oraz środowiskowe. Fizjologiczne obejmują predyspozycje takie jak: wcześniejsze występowanie zaburzeń płynności mowy w rodzinie dziecka, strukturalne i funkcjonalne różnice w strukturach mózgowych, osłabiona motoryka aparatu artykulacyjnego oraz płeć męska. Czynniki lingwistyczne to rozwój mowy o cechach opóźnienia lub przewyższający normę, mała sprawność aparatu mowy oraz nieharmonijny rozwój mowy. Czynniki psychologiczne obejmują cechy temperamentalne dziecka takie jak wysoka aktywność, mała elastyczność, wycofanie i wysoka wrażliwość emocjonalna, a także świadomość trudności jakie występują w mowie. Czynniki środowiskowe traktowane jako mogące utrwalać niepłynność to nieprawidłowe interakcje rodzic – dziecko, niepokój rodzica związany z występowaniem niepłynności oraz negatywne reakcje na mowę dziecka ze strony otoczenia. Predyspozycję opisaną w koncepcji Kelman i Nicholas (2013) wyzwala stres, którym jest emocjonalne wydarzenie lub zmiana, która wystąpiła w życiu dziecka. Może to być na przykład: urodzenie się młodszego rodzeństwa, przeprowadzka, pójście do przedszkola, rozstanie rodziców, silny przestrach czy wydarzenie bardzo pozytywne emocjonalnie dla dziecka. Podatność powoduje, że po wystąpieniu w życiu dziecka stresu – emocji, których w danym momencie nie miało możliwości wyregulować, pojawiają się objawy niepłynności mówienia. Elementem, który w ramach modelu podatność – stres może likwidować lub zmniejszać to negatywne oddziaływanie są czynniki ochronne. W opisywanym modelu obejmują one wspieranie odporności psychicznej u dziecka, u którego wystąpiło jąkanie. Odporność psychiczna (resilience) to cecha osobowości, która pozwala na skuteczne radzenie sobie z presją, wyzwaniami i stresorami niezależnie od okoliczności (Strycharczyk, Clough, 2018). Rezyliencja u dziecka może być wzmacniania poprzez przekazywanie im wiedzy, uczenie umiejętności, a także oddziaływania środowiska dziecka, które ma ogromny wpływ na kształtowanie się odpowiedniego poziomu odporności psychicznej u dziecka. Grotberg (2000) opisuje odporność psychiczną dziecka jako składającą się z trzech elementów, które mogą być wzmacnianie bezpośrednio poprzez pracę z dzieckiem oraz pośrednio poprzez oddziaływania środowiska na dziecko. Pierwszy z elementów – JA MAM – obejmuje wiedzę dziecka o tym, że posiada: kochających bliskich, bezpieczne reguły funkcjonowania oraz opiekunów wspierających samodzielność i udzielają pomocy w potrzebie. Drugi element – JA JESTEM – to poczucie własnej wartości dziecka w szerokim rozumieniu: bycia kochającym, empatycznym, pomocnym, niezależnym, odpowiedzialnym. Ostatni element – JA POTRAFIĘ – opisuje pośrednie oddziaływania, czyli poczucie dziecka, że ma kojących opiekunów, że potrafi regulować emocje, rozwiązywać problemy, komunikować się, tworzyć relacje i szukać pomocy. Elementy koncepcji obejmują kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne dziecka, które mogą być tworzone w bezpiecznych kontaktach z najbliższymi opiekunami dziecka – rodzicami.

Zmodyfikowany model podatność – stres w terapii jąkania

W terapii jąkania ogromnie ważne jest angażowanie w pracę najbliższego otoczenia dziecka, czyli rodziców. Badania pokazują, że na poprawę płynności mowy wpływa modyfikacja postaw i interakcji rodzic – dziecko (Węsierska , Jeziorczak, Chrostek, 2013). Jeżeli postawimy w terapii jąkania nacisk na wspieranie murów ochronnych dziecka, czyli wspieranie odporności psychicznej i zaangażujemy w terapię rodziców dziecka to ta ”ochrona”, która zadziała w ramach opisanego modelu podatność – stres może przyczynić się do zlikwidowania lub zmniejszenia objawów niepłynności mówienia występujących u dziecka. W Polsce istnieje kilka propozycji ogólnych programów wspierających odporność psychiczną dziecka lub mających taką komponentę. Są to na przykład „Dzielne dzieci!” czy „Przyjaciele Zippiego”. Wiele programów podkreśla znaczenie wspierania w ramach budowania odporności psychicznej elementów takich jak między innymi: regulacja emocjonalna, poczucie własnej wartości, empatia, elastyczne myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów, samodzielność, umiejętność poszukiwania i przyjmowania pomocy, budowania relacji, samoskuteczność i wytrwałość. Nie wykorzystywano jednak dotąd w żadnym z istniejących programów terapii jąkania pracy nad wspieraniem odporności psychicznej jako techniki mające wspierać pośrednio płynność mowy u dziecka.

Opisany w niniejszym artykule model podatność – stres w odniesieniu do jąkania jest podstawą teoretyczną tworzonego od 2018 roku przez Aleksandrę Jastrzębowską – Jasińską Programu Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) dla dzieci jąkających się i ich rodziców, który jest pierwszym w Polsce programem opierającym terapię jąkania u dzieci na wspieraniu odporności psychicznej dzieci i ich rodziny.

Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD)

Program CZAD oparty jest o wspieranie odporności psychicznej bezpośrednio u dzieci oraz pośrednio przez ich rodziców. Zawiera także elementy bezpośredniej pracy nad upłynnianiem mowy. Program obejmuje zajęcia z dziećmi i rodzicami podczas których wspierane są interakcje oraz relacja rodzic – dziecko, a także realizowane są ćwiczenia uczące dzieci kompetencji emocjonalno – społecznych należące do cech odpornościowych. Drugim elementem są zajęcia dla rodziców, która tworzy sieć wsparcia dla uczestników. W ramach tej grupy rodzice trenują postawy i umiejętności wychowawcze, które są wspierające dla ich dziecka – pozwalają utrzymać płynność mowy i wspierają odporność psychiczną. Zajęcia prowadzone są w duchu rodzicielstwa bliskości.

Program CZAD kierowany jest do dzieci w wieku od 4 do 8 lat i ich rodziców, którzy w zajęciach mogą uczestniczyć pojedynczo lub razem. Nie jest rekomendowany dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Obejmuje dziesięć bloków tematycznych: regulację emocji, budowanie poczucia własnej wartości, budowanie relacji i więzi, komunikację, współpracę, pomaganie i przyjmowanie pomocy, rozwiązywanie problemów, elastyczne myślenie, radzenie sobie ze zmianą i porażką. Każdy blok tematyczny realizowany jest podczas jednych lub kilku zajęć zarówno z dziećmi, jak i z rodzicami.

Program obejmuje 30 spotkań realizowanych w ciągu pięciu miesięcy. Zajęcia realizowane są w małych: 4-5 osobowych grupach dzieci wraz z rodzicami. Obecnie Program jest w fazie badań swojej skuteczności i realizowany jest wyłącznie stacjonarnie w Artysta Mowy – Centrum Terapii i Rozwoju w Warszawie oraz wyjazdowo podczas turnusów dla osób jąkających się organizowanych przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Osób Jąkających się.

Podsumowanie

Wyjaśnienie przyczyny występowania jąkania oraz sposobu jego terapii w oparciu o model podatność – stres pozwala na jasne przedstawienie zależności i możliwości jakie występują w zaburzeniu płynności mowy, jakim jest jąkaniem. Model w sposób nowatorski podchodzi do prezentowania sposobów na wspieranie płynności mowy u dziecka, traktując jako czynniki ochronne odporność psychiczną. Wdrożenie modelu w praktyczną pracę terapeutyczną pozwoliło na stworzenie pierwszego ustrukturalizowanego programu zakładającego, że kluczem do upłynnienia mowy jest poprawa odporności psychicznej dziecka i zaangażowania w tą pracę także rodziców dziecka, czyli jego najbliższe środowisko. Dotychczasowe badania naukowe skuteczności programu wskazują na jego wysoką skuteczność i zachęcają do rozwijania opisywanej w artykule koncepcji.

Bibliografia

Grotberg, E. (2000). Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Hankin, B. L., Abela, J. R. Z. (2005). Development of Psychopathology: A Vulnerability-Stress Perspective, SAGE Publications.
Kelman E., Nicholas A., (2013), Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym. Podejście interakcyjne rodzic-dziecko-Palin PCI. Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk.
Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal and Coping. New York: Springer.
Liberman, R. P. (1988). Coping with chronic mental disorders: A framework for hope. W: R. P. Liberman (red.), Psychiatric rehabilitation of chronic mental patients (s. 1−28). Washington DC: American Psychiatric Press.
Strycharczyk, D., Clough, P. (2018). Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju. Gdańsk: GWP.
Tarkowski Z., Humeniuk E., Dunaj J., (2011), Jąkanie w wieku przedszkolnym. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.
Węsierska K., Jeziorczak B., (2016), DJ – Diagnoza jąkania u dzieci w wieku przedszkolnym. Wydawnictwo „Komlogo”, Katowice.
Węsierska K., Jeziorczak B., Chrostek A., (2013), Profilaktyka i wczesna interwencja w jąkaniu u małych dzieci. W: Węsierska K., Modko N., (red.). Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, t. 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 187–212.

Autor i źródło

Aleksandra JASTRZĘBOWSKA-JASIŃSKA, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie.

Jastrzębowska- Jasińska, A. (2020). Zastosowanie modelu podatność stres w terapii jąkania u dzieci. W: E. Zając i M. Szurek, Interdyscyplinarne aspekty diagnozy i terapii logopedycznej, s. 189-194.