Zajęcia w gabinecie Artysta Mowy

Jąkanie jest zaburzeniem płynności mówienia o złożonej etiologii, w którego opisie, diagnozowaniu i prowadzeniu terapii ujmować należy nie tylko czynniki logopedyczne, ale także psychologiczne czy społeczne. Objawia się w mowie poprzez powtórzenia dźwięków i sylab prolongacje czy bloki, którym towarzyszy napięcie. Mowa może być nierytmiczna, zbyt szybka lub zbyt wolna, w objawach mogą pojawiać się podwyższenia głosu. W zależności od nasilenia objawów i reakcji otoczenia pojawić mogą się również różne reakcje emocjonalne u osoby doświadczającej jąkania, jak frustracja, zdenerwowanie, poczucie winy, bezradność czy społeczne, jak rezygnowanie z wypowiedzi, zawstydzanie się w komunikacji, ograniczanie sytuacji, w których trzeba coś powiedzieć. Jąkanie najczęściej ujawnia się u dzieci mających predyspozycję do jego wystąpienia między 2, a 5–6. r.ż. (Van Riper, 1971; Yairi, 1983). Predyspozycja oznacza, że ujawni się u dzieci, u których stres wyzwoli objaw, do którego jednostka ma predyspozycję fizjologiczną, psychologiczną, lingwistyczną lub środowiskową jak stanowi wieloczynnikowa koncepcja jąkania (Kelman i Nicholas 2013). Predyspozycją fizjologiczną może być czynnik genetyczny, związany z występowaniem zaburzeń płynności mówienia (jąkania i giełkotu) w rodzinie dziecka; uwarunkowanie neurologiczne oznaczające występowanie wrodzonych różnic w budowie anatomicznej i funkcjonowaniu mózgów u osób jąkających się w porównaniu z tymi, którzy się nie jąkają czy płeć męska, ponieważ jąkanie częściej występuje i utrwala się u chłopców. Predyspozycje lingwistyczne związane są z występowaniem u dziecka opóźnionego lub ponadnormatywnego rozwoju mowy, a także nieharmonijnego rozwój mowy lub małej sprawności aparatu artykulacyjnego. Do czynników psychologicznych należy świadomość problemu u dziecka i jego reakcje na przytrafiające mu się utrudnienia w porozumiewaniu się, a także temperament dziecka, w tym szczególnie cecha wysokiej wrażliwości emocjonalnej. Ostatnia grupa czynników ma charakter środowiskowy i związana jest z interakcjami rodzic-dziecko, reakcjami otoczenia na jąkanie dziecka czy wysokim niepokojem rodziców wobec problemu z płynnością. Predyspozycje te powinny być zbadane w toku wywiadu diagnostycznego z opiekunami dziecka, aby móc zaplanować odpowiednie działania terapeutyczne wzmacniające lub modyfikujące istotne dla danego dziecka i rodziny elementy. Wymienione predyspozycje w trzech z czterech wymienionych grup można modyfikować w toku pracy terapeutycznej z dzieckiem. Możemy bowiem lingwistycznie stymulować rozwój mowy i odzyskiwanie płynności poprzez wiele zadań rozwijających mowę przez zabawę, a  także poprzez naukę technik pomocnych w upłynnianiu mowy. Psychologicznie, wspierać możemy odporność psychiczną dziecka i rodziny, w  tym szczególnie regulację emocjonalną, umiejętności społeczne i umiejętności radzenia sobie, w tym w sytuacjach stresu. Środowiskowo, terapią objąć możemy nie samo dziecko, a jego najbliższe środowisko angażując rodziców w pracę pośrednią ,dzięki której zyskują oni wiedzę i umiejętności wspierające dziecko na co dzień w jego rozwoju i funkcjonowaniu.  Wszystkie te oddziaływania prowadzone są w toku Programu CZAD©.

Program CZAD© wspiera dziecko i rodzinę w radzeniu sobie z problemem jąkania wzmacniając odporność psychiczną i niwelując wpływ istniejącej predyspozycji. Proponuje pracę pośrednią i bezpośrednią, a więc angażuje w pracę terapeutyczną przede wszystkim najbliższe środowisko dziecka, a także samo dziecko poprzez zabawę w interakcji z rodzicem, a także innymi rówieśnikami i ich rodzicami, gdyż jest to program terapeutyczny prowadzony w małych grupach terapeutycznych. W swoich założeniach modyfikuje i wzmacnia czynniki w obrębie istniejących u dziecka predyspozycji do wystąpienia i utrwalania się jąkania.

Podstawą teoretyczną Programu CZAD© jest zmodyfikowany model podatność-stres (Jastrzębowska-Jasińska, 2020). Model ten wskazuje za wieloczynnikową koncepcją jąkania Kelman i Nicholas (2013) na czynniki występujące u dziecka, które predysponują je do wystąpienia jąkania, a także na czynnik wyzwalający podatność w postaci stresu, a więc sytuacji, która pojawiła się w życiu dziecka i przekraczała jego możliwości do poradzenia sobie z nią, co pozwoliło podatności się ujawnić w postaci wystąpienia zaburzenia, tu jąkania (Zubin, Spring, 1977). Elementem leczącym w tym modelu są czynniki ochronne, które obejmują radzenie sobie i kompetencje posiadane i budowane w jednostce, które modyfikują oddziaływanie na jednostkę stresu i podatności, które wystąpiły. Wyróżnione są dwie grupy czynników ochronnych w opisywanym modelu. Pierwsze to wspieranie odporności psychicznej dziecka i rodziny poprzez oddziaływania terapeutyczne pośrednie i bezpośrednie, w tym kształtowanie u dzieci zasobów i umiejętności odpornościowych, wspieranie rodziców w utrwalaniu postaw i umiejętności wychowawczych wzmacniających relację i budujących bezpieczne interakcje z dziećmi na bazie podejścia jakim jest rodzicielstwo bliskości oraz regulowanie emocji, myśli i zachowań w oparciu o równoważenie autonomicznego układu nerwowego na bazie teorii poliwagalnej. Drugim czynnikiem jest nauka radzenia sobie z przeszkodą, jaka pojawiła się na drodze rozwoju dziecka, czyli jąkaniem, zarówno przez wspieranie odporności psychicznej i umiejętności radzenia sobie w kontekście psychologicznym , jak i lingwistycznym, poprzez naukę strategii upłynniających mowę, co pomaga odzyskiwać kontrolę i zyskiwać samoskuteczność w komunikacji.

Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci CZAD© jest programem wspierającym odporność psychiczną przeznaczonym dla całej populacji dzieci w wieku od 4 do 8 lat i ich rodziców. W wersji terapeutycznej, której skuteczność zbadana została w toku badań naukowych, potwierdzona została jego skuteczność dla grupy dzieci jąkających się i wysoko wrażliwych emocjonalnie. Z powodzeniem może być więc stosowany w profilaktyce zdrowia psychicznego u dzieci neurotypowych w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym potrzebujących wspierania ich odporności psychicznej, umiejętności emocjonalnych i społecznych, w szczególności u dzieci wysoko wrażliwych emocjonalnie, a także u dzieci zmagających się z jąkaniem. Może być również stosowany u dzieci z zaburzeniami współistniejącymi, jak spektrum autyzmu czy afazja dziecięca.

Program CZAD© jest programem grupowym, realizowanym w grupach 5-6 dzieci. Z każdym z dzieci w zajęciach uczestniczy jeden z rodziców lub oboje rodziców wymiennie (możliwy jest też jednoczasowy udział obojga rodziców w miarę logistycznych możliwości gabinetowych). Zajęcia przewidziane są na 30 2-godzinnych spotkań realizowanych w ciągu 6 miesięcy. W pierwszym miesiącu zajęć zalecone jest wprowadzanie 2 spotkań w tygodniu, w kolejnych miesiącach grupa pracuje podczas jednego spotkania w tygodniu. Każde spotkanie podzielone jest na dwie części. W pierwszej godzinie zajęć udział biorą wspólnie dzieci i rodzice. Realizowany jest wtedy jeden z tematów Programu z zakresu odporności psychicznej, wprowadzane są ćwiczenia strategii upłynniania mowy, a  także wdrażane są ćwiczenia wspomagające w postaci jogi dla dzieci, treningu uważności, treningu oddechowego, bilateralnej integracji czy ruchu rozwijającego W. Sherborne. Podczas zajęć terapeuci pracują bezpośrednio z dziećmi w celu kształtowania u nich wiedzy i umiejętności odpornościowych za pomocą bajkoterapii, zabaw i ćwiczeń aktywizujących oraz pośrednio z rodzicami modelując wspierającą relację komunikację i interakcje z dzieckiem. W drugiej części zajęć, po przerwie, dzieci pracują dalej w swojej grupie utrwalając treści poznane podczas pierwszej godziny zajęć, a rodzice uczestniczą w warsztatach coachingu rodzicielskiego, gdzie nabywają wiedzę z zakresu tematów Programu, ćwiczą nowe umiejętności, wymieniają się obserwacjami i doświadczeniami udzielając sobie wzajemnego wsparcia czy trenują nowe umiejętności. Zajęcia prowadzone mogą być wyłącznie przez specjalistów– instruktorów Programu, przeszkolonych na szkoleniu z Programu CZAD© prowadzonym przez trenerów Programu. Instruktorem może zostać psycholog, psychoterapeuta, logopeda, neurologopeda lub pedagog. Kurs uprawniający do prowadzenia pełnego Programu trwa 5 dni i obejmuje omówienie podstaw teoretycznych Programu, stylu prowadzenia zajęć, a także wszystkich scenariuszy zajęć dla dzieci i rodziców oraz coachingu rodzicielskiego. Instruktor po szkoleniu otrzymuje wszystkie materiały potrzebne do prowadzenia zajęć Programem CZAD©[1]. Pełne zajęcia Programem prowadzić może minimum dwóch terapeutów, rekomendowane jest by jednym z nich był psycholog lub psychoterapeuta, a drugim logopeda lub neurologopeda. Jest to konieczne z uwagi na podział na dwie grupy w drugiej części zajęć. Najbardziej komfortową sytuacją jest prowadzenie zajęć przez 3 lub 4 terapeutów i podział po 2 terapeutów prowadzących grupę w drugiej części zajęć. Możliwe jest również korzystanie z jednej z części Programu i prowadzenie wyłącznie grupy coachingu rodzicielskiego Programem CZAD© dla grupy rodziców lub warsztatów Programem CZAD© dla dzieci i rodziców, jest to jednak forma częściowej, nie pełnej pracy Programem CZAD©.

Założeniem programu jest praca nad czynnikami ochronnymi i maksymalne wzmacnianie ich w celu zniwelowania wpływu występujących u dzieci predyspozycji i stresorów wywołujących i utrwalających jąkanie. Dlatego filarami Programu są wspieranie u dzieci odporności psychicznej poprzez działania pośrednie i bezpośrednie, wspieranie płynności mowy w toku zabawy bezpośredniej,  regulacja napięcia emocjonalnego i trening wracania do równowagi autonomicznego układu nerwowego poprzez ćwiczenia ruchowe (integrację bilateralną, jogę, taniec), trening uważności, w tym oddechowy, wzmacnianie relacji z rodzicem oraz umiejętności społeczno–emocjonalnych poprzez wspólne aktywności podczas zajęć wykonywane w diadach rodzic – dziecko oraz w całej grupie,  coaching rodzicielski w grupie rodziców, czyli praca nad umiejętnościami i postawami rodzicielskimi wspierającymi dziecko jąkające się i funkcjonowanie całej rodziny w duchu rodzicielstwa bliskości oraz tworzenie sieci wsparcia w ramach terapii grupowej opartej na bezpiecznej relacji terapeutycznej. Wszystkie filary odpowiadają pracy nad zmniejszeniem znaczenia predyspozycji do utrwalania się jąkania u dziecka poprzez poprawę funkcjonowania dziecka w wymiarze psychicznym oraz językowym oraz wspomaganie pożądanych zachowań rodzicielskich w środowisku dziecka.

Pierwsza część zajęć obejmuje 18 bloków tematycznych realizowanych w trakcie 30 spotkań, każdy z bloków tematycznych zawiera od 1 do 8 zajęć, najszerszym jest blok dotyczący regulacji emocji zawierający omówienie wszystkich emocji podstawowych i teorii poliwagalnej w wersji przystępnej dla dzieci. Poniżej przedstawione są tematy wszystkich realizowanych bloków:

  • Integracja grupy
  • Regulacja emocji (radość, smutek, strach, złość, spokój)
  • Budowanie poczucia własnej wartości i samoocena
  • Relacje i więzi: rodzice, rodzeństwo, przyjaźnie
  • Komunikacja
  • Współpraca
  • Pomaganie i przyjmowanie pomocy
  • Nieśmiałość
  • W grupach terapeutycznych dla dzieci jąkających się: odczulanie jąkania
  • Konflikty i rozwiązywanie problemów
  • Elastyczne myślenie
  • Samodzielność i samoskuteczność
  • Radzenie sobie ze zmianą
  • Radzenie sobie z porażką, wytrwałość
  • Granice
  • Wdzięczność
  • Dokuczanie
  • Podsumowanie i zakończenie programu

Każde z zajęć rozpoczynane są wprowadzeniem, kręgiem emocji, ćwiczeniem muzyczno-ruchowym na odreagowanie. Następnie wprowadzany jest temat właściwy, najczęściej poprzez wybrane opowiadanie (bajkoterapia), które jest wstępem do rozmowy z dziećmi, burzy mózgów, ćwiczeń i zabaw nawiązujących do ich treści. Na koniec lub w trakcie ćwiczenia przeplatane są zadaniami ruchowymi, uważnościowymi czy wspierającymi koncentrację uwagi dzieci w postaci bilateralnej integracji, jogi dla dzieci, relaksacji poprzez oddech, treningu uważności czy ćwiczeń ruchu rozwijającego W. Sherborne.

Zajęcia coachingu rodzicielskiego obejmują również 18 bloków tematycznych, takich jak:

  • W grupach terapeutycznych dla dzieci jąkających się: Jąkanie – fakty, strategie wspierające płynną mowę
  • Odporność psychiczna
  • Regulacja emocji – jak działa mózg dziecka i dorosłego w emocjach
  • Teoria poliwagalna – układ nerwowy, a emocje
  • Jak dbam o siebie w relacji z dzieckiem i partnerem
  • Kręg ufności – po co nam przywiązanie i relacja z dziećmi?
  • Akceptacja emocji – jak wspierać dziecko swoim zachowaniem i komunikacją?
  • Moje rodzicielstwo
  • Budowanie poczucia własnej wartości u dziecka
  • Porozumienie z dzieckiem przez współpracę
  • Bez kar i nagród, czyli o motywacji zewnętrznej i wewnętrznej
  • Komunikacja w duchu NVC
  • Rozwiązywanie konfliktów i problemów z dziećmi
  • Wspieranie dziecięcej samodzielności
  • Granice moje i dziecka
  • Jak przygotować dziecko do zmiany?
  • Wysoka wrażliwość emocjonalna
  • Podsumowanie

Każde z zajęć prowadzone jest warsztatowo w oparciu o pracę własną rodziców podczas zajęć i w domu oraz treningu nowych umiejętności wraz z grupą. Rodzice podczas każdych zajęć otrzymują od terapeutów wiedzę merytoryczną na dany temat, a  także omawiają własne doświadczenia, trudności i sukcesy oraz uczą się nowych wspierających strategii do wykorzystania we własnej codzienności oraz w interakcji i komunikacji ze swoim dzieckiem.

Skuteczność Programu w jego wersji terapeutycznej dla dzieci doświadczających jąkania i ich rodzin badana była podczas projektu badawczego realizowanego w latach 2018-2021 podczas zajęć prowadzonych stacjonarnie gabinetowo i podczas wyjazdowych turnusów wakacyjnych dla dzieci doświadczających jąkania. Uczestnicy badania byli dobierani w sposób celowy. Warunkiem udziału dziecka w programie był wiek – od 4 do 8 lat oraz stwierdzone przez logopedę w toku diagnozy wstępnej jąkanie wczesnodziecięce. Wraz z dzieckiem w zajęciach musiał brać udział minimum jeden rodzic. W sumie podczas omawianego projektu w badaniu udział wzięło 71 dzieci, w tym 51 chłopców i 20 dziewcząt. każdego z badanych dzieci wystąpił przynajmniej jeden czynnik predysponujący do utrwalenia się jąkania. U części dzieci występowały także współistniejące zaburzenia. Rodziny uczestniczące w badaniu pochodziły z województw: kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego, łódzkiego, świętokrzyskiego oraz lubelskiego. Uczestnicy badani byli kwestionariuszami, które pozwoliły na ocenę zmiany w obszarze nasilenia jąkania, umiejętności emocjonalno-społecznych, odporności psychicznej u dzieci oraz postaw i umiejętności rodzicielskich. Dzieci badane były bezpośrednio za pomocą testów: DJ – Diagnoza jąkania dzieci w wieku przedszkolnym (Węsierska, Jeziorczak, 2016) w celu oceny nasilenia jąkania oraz skal badających kompetencje społeczno–emocjonalne z narzędzia: Skale Inteligencji i Rozwoju dla Dzieci IDS (Jaworowska, Matczak, Fecenec,2012). Rodzice wypełniali kwestionariusze: Skalę odporności psychicznej dziecka DECA (Sikorska i in., 2020), która oceniała poziom odporności psychicznej dziecka; Skalę Postaw Rodzicielskich (Plopa, 2008), która pozwoliła ocenić postawy rodzicielskie oraz Ankietę Stylu Wychowania w Rodzinie (Ryś, 2001) która wskazywała na styl wychowania panujący w rodzinie oraz typ rodziny, a także ankietę jakościowa ewaluacyjna po programie, której celem była ocena jakościowych i ilościowych zmian u dziecka i rodzica, jakie zaszły po uczestnictwie w zajęciach. Wyniki przeprowadzonego badania wskazały na poprawę w pożądanym kierunku u dzieci i rodziców po udziale w Programie. Nasilenie jąkania w grupie istotnie statystycznie zmniejszyła się, średnio o 76 % (t (70) = -9,59; p < 0,001) w całej badanej grupie ( średnie nasilenie jąkania w grupie po terapii wynosił 3%, co stanowi poziom charakterystyczny dla zwykłej niepłynności  w mowie występującej w całej populacji). W obszarze odporności psychicznej u dzieci istotnie wyższy poziom uzyskano dla wszystkich badanych wymiarów: inicjatywy (t(70)= 10,04, p<0,001), samokontroli (t(70) = 9,03; p<0,001) przywiązania (t(70) = 6,86; p<0,001) oraz indeksu całościowego (t(70) = 10,31; p<0,001). Dla wymiaru zachowania problemowe natomiast średnia uzyskana po udziale w terapii była istotnie niższa (t(70) = -7,4; p<0,001). Po terapii w badanej grupie wzrosły także kompetencje emocjonalno-społeczne. Istotnie wzrosły wyniki w obszarze rozpoznawania emocji (t(70) = 13,65; p < 0,001), regulacji emocji (t(70) = 18,36; p < 0,001), rozumienia sytuacji społecznych (t(70) = 18,42; p < 0,001) oraz strategii społecznych (t(70) = 17,72; p < 0,001). Rodzice po udziale w Programie  zyskali zmianę w zakresie postaw wychowawczych rodziców w kierunku bliskich rodzicielstwu bliskości, tzn. akceptujących i pozwalających na większą autonomię i samodzielność. Wyższe  dla wymiarów akceptacja-odrzucenie (t(70) = 2,85; p < 0,006) i autonomia (t(70) = 5,05; p < 0,001), a dla wymiarów wymaganie (t(70) = -5,79; p < 0,001), niekonsekwencja (t(70) = -6,37; p < 0,001) i ochranianie (t(70) = -3,63; p < 0,001) istotnie niższe wyniki po terapii w porównaniu do uzyskanych przed terapią. Zmieniły się też style wychowawcze rodziców.  Istotnie wyższy wynik po terapii uzyskano dla stylu demokratycznego (t(70) = 2,32; p < 0,023) oraz istotnie niższy dla stylu autokratycznego (t(70) = -3,59; p < 0,001).  Wyższe po terapii uzyskano wyniki dla wymiaru rodzina prawidłowa (t(70) = 3,87; p < 0,001) oraz istotnie niższe po terapii dla wymiarów rodzina chaotyczna (t (70) = -3,97; p < 0,001), władzy (t (70) = -6,75; p < 0,001), nadopiekuńcza (t (70) = -6,51; p < 0,001) i uwikłana (t (70) = -9,09; p < 0,001). W ankiecie ewaluacyjnej rodzice zwracali uwagę między innymi na poprawę w zakresie płynności u dzieci, nabyte umiejętności radzenia sobie z problemem, poprawę u dzieci w zakresie regulacji emocji i u siebie w obszarze akceptacji i radzenia sobie z emocjami dzieci, wzmocnienie poczucia własnej wartości u dzieci, poprawę w zakresie umiejętności rozwiązywania problemów, poszerzenie swoich umiejętności rodzicielskich w omawianych obszarach oraz nabycie kontroli własnych emocji, wsparcie grupy, korzyść z praktycznej formy zajęć i bezpieczną atmosferę podczas spotkań.

Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci CZAD© wypełnia lukę na rynku polskim będąc jedynym programem dla dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych, który w swojej podstawowej postaci wspiera wszechstronnie odporność psychiczną dziecka, ale także rodzica. Innowacyjne jest w nim zastosowanie nie tylko oddziaływań bezpośrednich, ale także pośrednich jednoczasowo, co poprzez pracę z dziećmi i duże zaangażowanie rodziców we wspieranie dzieci przynosi długotrwałą skuteczność tego procesu. Wpływa też nie tylko na samo dziecko, ale na odporność całej rodziny. To też nowa propozycja podejścia do terapii jąkania, która nie skupia się tylko na wspieraniu płynności mowy u dziecka, ale także wspiera całą rodzinę w radzeniu sobie z trudnością poprzez wsparcie odporności psychicznej i regulacji emocjonalnej, a także radzenia sobie ze stresem i skutecznym, praktycznym wsparciu najbliższego środowiska dziecka, rodziców, w obszarze budowaniu interakcji i komunikacji rodzic-dziecko w oparciu o budowanie zaufanej relacji i równoważenie autonomicznego układu nerwowego.

Bibliografia

  • Jastrzębowska-Jasińska, A. (2020). Zastosowanie modelu podatność-stres w terapii jąkania u dzieci. W: E. Zając i M. Szurek, Interdyscyplinarne aspekty diagnozy i terapii logopedycznej, 189-194.
  • Jaworowska, A. , Matczak, A., Fecenec, D. (2013). Skala Inteligencji i Rozwoju dla Dzieci, Warszawa: PTPPTP.
  • Kelman E., Nicholas A., (2013), Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym. Podejście interakcyjne rodzic-dziecko-Palin PCI. Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk.
  • Plopa, M. (2008). Skala postaw rodzicielskich , Warszawa: PTP.
  • Ryś, M. (2001). Systemy rodzinne, Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
  • Sikorska, I., Adamczyk-Banach, M., Polak, M. (2020). Cechy sprzyjające odporności psychicznej dzieci w oparciu o polskojęzyczną wersję skali DECA (The Devereux Early Childhood Assessment), Przegląd Psychologiczny, 63 (3), 413-440.
  • Węsierska, K., Jeziorczak, B. (2016). Diagnoza jąkania u dzieci w wieku przedszkolnym, Katowice: KOMLOGO.
  • Van Riper, Ch. (1971). The nature of stuttering. New Jersey: Englewood Clif.
  • Yairi, E., (1983). The Onset of Stuttering in Two- and Three – Year – Old Children, Journal of Speech and Hearing Disorders, 48, 171-177.
  • Zubin, J., Spring, B. (1977). Vulnerability – a new view of schizophrenia,  Journal of Abnormal Psychology, 86, 103–126.

Autor i źródło

Aleksandra JASTRZĘBOWSKA-JASIŃSKA, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie.

Kolejne szkolenia z Programu CZAD© planowane są na styczeń-luty 2024 r. Szczegóły znaleźć można na stronie: www.programczad.pl lub w wydarzeniach na stronie lub fanpagu Artysta Mowy – Centrum Terapii i Rozwoju: https://www.facebook.com/artystamowy