W artykule zaprezentowane zostały wybrane metody terapii jąkania, których skuteczność jest potwierdzona w badaniach naukowych i które w praktyce międzynarodowej, jak i polskiej są rekomendowane dla dzieci w wieku od 2 do 8 lat. Są to następujące metody: Palin Parent – Child Interaction, Lidcombe Programme, Metoda Wymagań i Możliwości, Mini – kids oraz Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci. Metody te stosowane są przez polskich logopedów. Obejmują one prace pośrednią z rodzicami dziecka oraz bezpośrednią z dzieckiem jąkającym się.

Wprowadzenie

Jąkanie wczesnodziecięce jest zaburzeniem płynności mowy, które stwierdza się najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. W sytuacji wystąpienia objawów niepłynności u dziecka ogromnie ważna jest wczesna interwencja logopedyczna. Udanie się do balbutologopedy i właściwa diagnoza pozwala na ocenę charakteru i nasilenia występujących niepłynności. Jeśli stwierdzona zostanie niepłynność mówienia zalecona zostanie rodzicom uważna obserwacja objawów niepłynności u dziecka, wdrożenie zasad profilaktycznych wspierających dziecko w płynnej komunikacji. Często polecona zostanie także odpowiednia literatura, która pozwoli rodzicom bliżej poznać problem dziecka. Natomiast, jeżeli postawiona zostanie diagnoza jąkania wczesnodziecięcego lub zostanie stwierdzone ryzyko jego wystąpienia, wówczas powinny zostać wdrożone odpowiednie techniki terapeutyczne, które pomogą zmniejszyć lub zlikwidować objawy jąkania. Rekomendowane i zbadane naukowo metody (evidence based practice) od kilku lat realizowane są również na polskim rynku terapeutycznym. Należą do nich: Palin Parent – Child Interaction – Palin PCI (Kelman, Nicholas, 2013), Model Wymagań i Możliwości (DCM – Demands and Capacities Model) (Starkweather, Gottwald, 1990), Lidcombe Programme (Onslow, Packman, Harrison, 2003), Mini – kids(Schneider, Sandrieser, 2015) oraz obecnie badana i wdrażana na rynku polskim nowa metoda – Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci CZAD (Jastrzębowska-Jasińska, 2019). W niniejszym artykule przedstawiony został przegląd wybranych metod terapii jąkania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

Jąkanie wczesnodziecięce – zarys problemu

Jąkanie, jak pisze Mieczysław Chęciek, to „[…] komunikatywne zaburzenie płynności mówienia o podłożu wieloczynnikowym, któremu towarzyszą zakłócenia fizjologiczne, psychologiczne, językowe i socjologiczne, a przejawia się skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, wywołujących kloniczne i toniczne blokowanie jednostek mowy oraz dysfunkcjami objawów pozajęzykowych pod postacią m.in. stanów logofobicznych i współruchów mięśniowych” (2007, s. 48). Zbigniew Tarkowski, Ewa Humeniuk i Jolanta Dunaj (2011) uszczegóławiając tą definicję opisują jąkanie wczesnodziecięce jako niepłynność mówienia o charakterze patologicznym, która pojawia się w wieku przedszkolnym lub wcześniej. W mowie dziecka naprzemiennie mogą pojawiać się okresy nasilonego jąkania i ustępowania objawów lub lekkich zacięć (Schneider, 2017). Nasilenie objawów jąkania uzależnione jest między innymi od sytuacji komunikacyjnej, emocji, zmęczenia, pobudzenia czy złożoności wypowiedzi. Jąkanie charakteryzuje się występowaniem w mowie głośnej objawów w postaci między innymi: powtórzeń dźwięków i sylab, prolongacji oraz bloków z napięciem, którym mogą towarzyszyć widoczne współruchy w obrębie twarzy i ciała. Dodatkowo u dziecka z czasem pojawić się może świadomość problemu i związana z nią logofobia, reakcje unikania czy wycofywania się z mówienia, a także negatywne reakcje emocjonalne i frustracja spowodowana swoimi trudnościami w mówieniu. U takich dzieci w wywiadzie stwierdza się także jeden lub więcej czynników ryzyka utrwalenia się jąkania (Kelman, Nicholas, 2013). Diagnoza jąkania wczesnodziecięcego lub ryzyka jąkania wczesnodziecięcego jest wskazaniem do podjęcia terapii logopedycznej.

Wybrane programy terapii jąkania u dzieci i ich skuteczność

Wyróżnia się trzy rodzaje metod terapeutycznych w pracy z dziećmi: pośrednia, bezpośrednia i kompleksowa (Kelman, Nicholas, 2013). Metody pośrednie opierają się na pracy z najbliższym środowiskiem dziecka, najczęściej jego rodzicami. Ich celem jest taka modyfikacja postaw rodziców, która ma sprzyjać poprawieniu się płynności mowy u dziecka. Terapia bezpośrednia skupia się na pracy z samym dzieckiem, które uczymy technik płynnego mówienia. Techniki te dziecko może zastosować samodzielnie, aby poprawić płynność swojej mowy. Kompleksowa terapia łączy metody pośrednie i bezpośrednie w terapii. Wybór przez balbutologopedę terapii pośredniej lub bezpośredniej zależy od oceny sytuacji dziecka (Węsierska, Jeziorczak, Chrostek, 2013). Często do poprawy płynności mowy dziecka wystarczy modyfikacja środowiska dziecka. Kiedy jednak u dziecka pojawia się już frustracja czy unikanie mówienia warto rozważyć wdrożenie strategii bezpośrednich. Wybór jednej interwencji, nie może wykluczać współpracy z rodziną, która jest ogromnie ważna w całym procesie terapii i warunkuje jej skuteczność (Węsierska, Jeziorczak, Chrostek, 2013).

Stosowane u dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych programy terapii jąkania to miedzy innymi: Lidcombe Programme (Onslow, Packman, Harrison, 2003), Palin Parent – Child Interaction (Kelman, Nicholas, 2013), Mini- kids (Schneider, Sandrieser, 2015), Model Wymagań i Możliwości (DCM – Demands and Capacities Model) (Starkweather, Gottwald, 1990) oraz Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci CZAD (Jastrzębowska-Jasińska, 2019).

Terapia interakcyjna rodzic – dziecko Palin PCI

Terapia interakcyjna rodzic – dziecko Palin PCI (Kelman, Nicholas, 2013), jest terapią kompleksową skierowaną do dzieci do lat 7 i ich rodziców. Twórczynią tego podejścia jest Leena Rustin. Podstawą programu Palin PCI jest założenie, iż rodzice są partnerem terapeuty w terapii. To oni, wspólnie z logopedą, ustalają i realizują cele związane z poprawą komunikacji i interakcji rodzica z dzieckiem. Techniki wykorzystywane w toku terapii dobierane są do indywidualnych potrzeb rodziny i dziecka. Terapia rozpoczyna się od terapii pośredniej, w toku której rodzice wraz z terapeutą analizują swoje dotychczasowe postawy i zachowania, a następnie pracują nad wzmacnianiem i modyfikacją interakcji rodzic – dziecko tak, by wspierało to jego płynność mowy. Metoda oparta jest o videotrening. Rodzice nagrywają swoje zabawy z dzieckiem i na tej podstawie decydują, które ich zachowania są wspierające dla komunikacji z dzieckiem, a które nie. Rodzice z pomocą terapeuty wybierają cele do pracy w domowym treningu – czasie specjalnym – podczas którego przez 5 minut kilka razy w tygodniu starają się je realizować. Cele mogą obejmować zwalnianie tempa mowy, oddawanie dziecku inicjatywy w zabawie, komentowanie zabawy, chwalenie dziecka, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, dawanie dziecku czasu na wypowiedzenie się. Terapeuta na podstawie analizy potrzeb rodziny dodaje także (do opisanego powyżej codziennego treningu) terapeutyczne strategie rodzinne. Może to być wpieranie dziecka w budowaniu poczucia własnej wartości, w radzeniu sobie z emocjami, nie przerywanie sobie w rozmowach, otwarte mówienie o jąkaniu czy radzenie sobie z trudnościami w zachowaniach dziecka. Praca pośrednia trwa 6 tygodni, po których następuje 6 tygodni utrwalania efektów pierwszego etapu pracy w domu przez rodziców ze zdawaniem relacji terapeucie online z wykonywanych ćwiczeń. Po tych 12. tygodniach terapeuta wraz z rodzicami spotyka się na podsumowanie dotychczasowej pracy. Wspólnie podejmowana jest także decyzja czy uzyskany efekt jest akceptowalny, czy też konieczna jest dalsza praca nad płynnością u dziecka. Ewentualna dalsza praca obejmuje już techniki bezpośrednie, czyli trening płynnego mówienia z dzieckiem. W tym okresie rodzice w dalszym ciągu kontynuują pracę z etapu pośredniego, aby utrwalać dotychczasowe zmiany. Terapeuta proponuje dziecku ćwiczenia, które pomagają mu zwolnić tempo mowy (mowa żółwikowa), pamiętać o pauzach w toku mowy (mowa autobusikowa) oraz korzystać z miękkiego startu na początku i w trakcie wypowiedzi (mowa samolocikowa) (Kelman, Nicholas, 2013).

Skuteczność terapii programem Palin PCI została potwierdzona we wstępnych badaniach naukowych. Matthews, Williams i Pring (1997) udowodnili istotną poprawę płynności mowy u dziecka, u którego zastosowano Palin PCI. Millard, Nicholas i Cook (2008) przeprowadziły także studia przypadków 6. jąkających się dzieci do lat 5. U czworga z nich obserwowana była istotna poprawa płynności mowy przed końcem pośredniego etapu terapii. Jedno z dzieci istotną poprawę uzyskało, mimo wdrożenia w terapię tylko jednego z rodziców (Millard, Nicholas, Cook, 2008). W kolejnym badaniu skuteczności Palin PCI (Millard, Edwards, Cook, 2009). udział wzięła grupa 10. dzieci w wieku 3,7 – 4,11 lat. Zostały one podzielone na 2. grupy, jedną objęto terapią Palin PCI, a drugą objęto obserwacją. Po terapii, u wszystkich dzieci prowadzonych programem Palin PCI oraz u jednego z grupy kontrolnej obniżył się poziom jąkania. Dodatkowo rodzice objęci terapią wskazywali na to, że poprawił się u nich poziom kompetencji w radzeniu sobie z trudnościami w mowie u ich dziecka

Lidcombe Programme

Lidcombe Programme(Onslow, Packman, Harrison, 2003) jest metodą behawioralną przeznaczoną dla dzieci od 3. do 6. roku życia, której twórcą jest Mark Onslow. Program ten posiada stałą strukturę, która wdrażana jest przez terapeutę i rodziców wobec dziecka z jąkaniem. Oddziaływania w tej metodzie polegają na treningu, który podczas zajęć prezentuje terapeuta, a rodzice kontynuują go samodzielnie w domu. W toku codziennego treningu rodzice chwalą dziecko za płynne wypowiedzi, utrzymując w ten sposób jego wysoką motywację, związaną z otrzymaniem pochwały od rodzica. W toku całej terapii rodzice prowadzą skalę nasilenia jąkania, na której codziennie oceniają poziom niepłynności dziecka. Dzięki tej ocenie sprawdzają czy należy wprowadzić jakieś zmiany (bardziej motywującą nagrodę), aby spowodować większy spadek niepłynności u dziecka. Kiedy nasilenie niepłynności w mowie dziecka spada do minimum oprócz pochwał w treningu zaczynają pojawiać się również prośby o poprawienie przez dziecko pojawiających się zająknięć. Pochwał powinno być jednak dużo więcej, niż próśb o poprawki (stosunek powinien wynosić 5:1). Kiedy płynność dziecka jest stabilna i wysoka rodzice stopniowo wycofują się z chwalenia dziecka, licząc na utrzymanie się płynności (Mielewska, Węsierska, 2013).

Badania nad skutecznością zastosowania Lidcombe Programw jąkaniu u małych dzieci prowadzone zarówno na małych próbach, jak iw próbach randomizowanych wykazały, że terapia jest skuteczna (Harris i in., 2002; Lincoln, Onslow, 1997; Lincoln, Onslow, Reed, 1997; Onslow, Costa, Rue, 1990; Onslow, Andrews, Lincoln, 1994). Badania longituidalne potwierdziły natomiast, że efekty terapii utrzymują się po jej zakończeniu (Jones i in.,2008). Ann Packman, wskazuje, że badania prowadzone do tej pory nad efektywnością Lidcombe Program potwierdzają przede wszystkim, że metoda ma pozytywny wpływ na redukowanie jąkania u małych dzieci, a jej efekty utrzymują się jeszcze przez dziewięć miesięcy od zakończenia terapii. Badaczka przyznaje, że nie można jednoznacznie stwierdzić, że program jest skuteczny w każdym przypadku. Ann Packman podkreśla jednak, że Lidcombe Program jest najlepiej zbadaną i udokumentowaną pod kątem efektywności metodą terapii jąkania wczesnodziecięcego (Packman, 2012).

Mini – kids

Mini – kids jest metodą stosowaną u dzieci w wieku od 2. do 6. lat. Program ma swoje źródło w podejściu terapeutycznym ‘jąkania bardziej płynnego’ stworzonym przez Charlesa Van Ripera. Terapia ma kilka etapów: przekazania informacji o terapii i zawarcia kontraktu z dzieckiem i rodzicami; desentyzacji dziecka na jąkanie; identyfikacji objawów jąkania; modyfikacji jąkania oraz generalizacji umiejętności. Podstawowym celem terapii jest odwrażliwienie dziecka na problem jąkania poprzez działania takie jak: zdobycie wiedzy o jąkaniu, poznanie jego mechanizmu i samodzielne, kontrolowane, lekkie pseudojąkanie. Pseudojąkanie to modelowane przez terapeutę i rodzica podskakiwanie na słowach (żabkowanie) czy przeciąganie ich (wężowanie) w sposób lekki, bez napięcia. Kolejnym elementem jest identyfikacja, czyli uczenie się umiejętności różnicowania lekkiego i ciężkiego zająknięcia, a także identyfikowanie objawów według ilości powtórzeń czy długości przeciągnięć. Następnie u dzieci, u których występują bloki wdrażane są ćwiczenia ich modyfikacji. Jest to nauka regulacji napięcia i lekkiego wychodzenia z bloków na sztucznie wyprodukowanych przez dziecko blokach. Celem takich ćwiczeń jest późniejszego ich przełożenia na mowę spontaniczną. Ćwiczenia demonstrowane są podczas zajęć przez terapeutę. W zajęciach uczestniczy rodzic i dziecko, a następnie rodzic wykonuje zadania w treningu domowym (Boroń, Schneider, 2018).

Badania nad skutecznością programu MINI – kids nie były dotąd prowadzone. Obecnie trwają takie badania, a publikacja ich wyników zaplanowana jest na rok 2020-2021.

Metoda Wymagań i Możliwości

Metoda Wymagań i Możliwości (DCM) (Starkweather, Gottwald, 1990) jest metodą bezpośrednią, stosowaną u dzieci w wieku do 5. roku życia. Nadrzędnym celem tej metody jest wzmocnienie u dziecka umiejętności wypowiadania się, w tym motorycznej kontroli związanej ze zdolnością do płynnego, szybkiego i dokładnego wypowiadania dźwięków mowy. Metoda wspiera rozwój umiejętności językowych, związanych ze zdolnością do formułowania odpowiedniego komunikatu językowego oraz wzmacnia procesy emocjonalne związane z mówieniem ‘z pewnością i z łatwością’. Skupia się też na modyfikowaniu wymagań dotyczących umiejętności życiowych dziecka, szczególnie związanych z okolicznościami i postawami wobec mówienia, sprawnością językową i komunikacyjną dziecka. Udział rodziców w terapii polega na uczeniu się ćwiczeń podczas treningu gabinetowego i kontynuowanie ich w domu, a także wdrażanie ustalonych z terapeutą zaleceń w codzienne życie rodziny (Gottwald i in., 2018).

Autorka metody (Gottwald, 2010) w badaniach skuteczności programu z udziałem 30 rodzin z dziećmi jąkającymi się w wieku średnio 4,3 lat udowodniła poprawę po zastosowaniu oddziaływań terapeutycznych po 12,5 sesjach. Jąkanie średnio zmniejszyło się do poziomu 1,5 % sylab niepłynnych lub mniej w próbce wypowiedzi.

W kolejnych badaniach modelu DCM obejmujących 30. rodzin po 12 sesjach terapeutycznych jąkanie było obserwowane na 1,5% sylab niepłynnych lub mniej.

Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci

Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) dedykowany jest terapii grupowej jąkania dla dzieci w wieku od 4. do 8. lat i ich rodziców. Stworzony został przez Aleksandrę Jastrzębowską – Jasińską (2019). Program bazuje na wspieraniu odporności psychicznej oraz płynności mowy u dzieci przy wsparciu rodziców. Odporność psychiczna (resilience) definiowana jest w programie zgodnie z definicją jako model pozytywnej adaptacji w obliczu ryzyka czy przeciwnością, co oznacza poradzenie sobie z przeszkodą i dalszy rozwój (Junik, 2011, Opora, 2005).

Obejmuje zajęcia realizowane z formie pośredniej i bezpośredniej. Bezpośrednio prowadzone są z dziećmi i rodzicami. Podczas zajęć dzieci samodzielnie doświadczają i nabywają umiejętności z zakresu odporności psychicznej oraz ćwiczą płynną mowę – uzyskują podczas zajęć wsparcie rodzicow i terapeutów. Pośrednie oddziaływanie ma miejsce podczas zajęć prowadzonych z samymi rodzicami, gdzie w grupie rodzicielskiej ze wsparciem terapeuty rodzice uczą się postaw i umiejętności wychowawczych oraz modelowania zachowań, dzięki którym pośrednio wzmacniają odporność psychiczną i płynną mowę, a także wspierają funkcjonowanie swoich dzieci. Program opiera się na siedmiu filarach, którymi są: wspieranie u dzieci odporności psychicznej, wspieraniu regulacji emocjonalnej obejmującej nazywanie, wyrażanie i radzenie sobie z emocjami, budowanie poczucia własnej wartości, poprawa jakości funkcjonowania dziecka, wspieranie płynności mowy, wzmacnianie relacji z rodzicem oraz praca nad umiejętnościami rodzicielskimi wspierającymi dziecko jąkające się i funkcjonowanie całej rodziny. Program obejmuje 28 spotkań 2. godzinnych z dziećmi i ich rodzicami prowadzonych stacjonarnie w gabinecie terapeutycznym lub wyjazdowo podczas turnusów terapeutycznych dla osób jąkających. Tematy zajęć obejmują piętnaście bloków tematycznych realizowanych podczas kilku zajęć w ramach prowadzonego programu: regulacja emocji, budowanie poczucia własnej wartości, kształtowanie zaufanych relacji i więzi, umiejętności komunikacyjne, zdolność współpracy, umiejętność poszukiwania i udzielania pomocy, empatia, elastyczne myślenie, radzenie sobie z nieśmiałością, akceptacja jąkania, radzenie sobie w konfliktach i rozwiązywanie problemów, radzenie sobie z porażką, adaptacja do zmian, samodzielność. Każdy z tematów realizowany jest podczas zajęć w grupie dorosłych i dzieci oraz w grupie rodzicielskiej. Dzieci nabywają umiejętności, które w domu utrwalają z nimi rodzice. Ogromnie ważny w tym programie jest także wspierający efekt grupy, w której spotykają się dzieci i rodzice z tym samym problemem, co bardzo pomaga im w ćwiczeniach i wzmacnia w dalszej pracy (Jastrzębowska-Jasińska, 2019).

Od 2018 roku prowadzone są badania skuteczności tego programu. Dotychczasowe badania przeprowadzone na grupie 18. dzieci wskazują na średnio 75% poprawę płynności po przeprowadzeniu terapii. Badania wskazują, że poprawa płynności utrzymuje się w czasie (badanie po 7 miesiącach). U wszystkich badanych dzieci i ich rodziców zachodzą istotne zmiany w zakresie odporności psychicznej i podejścia do problemu jąkania. Dzieci chętniej podejmują wyzwania, lepiej regulują emocje – szczególnie złość, są otwarte na nowe aktywności i zadania, sprawnie inicjują i utrzymują kontakty z rówieśnikami, lepiej skupiają uwagę, współdziałają i są bardziej samodzielne. Według rodziców ich dzieci: mają mniejszą trudność z wypowiadaniem się; nie rezygnują z wypowiedzi; nie są już sfrustrowane; ani zaniepokojone z powodu jąkania; są pewniejsze siebie podczas komunikacji. Mniejszy jest też niepokój rodziców z powodu jąkania dziecka, mniej obawiają się oni o jego przyszłość, mają większą wiedzę o jąkaniu. Jąkanie w mniejszym stopniu wpływa na rodzinę, a rodzice lepiej radzą sobie z obawami związanymi z jąkaniem. Rodzice mają też większe umiejętności w zakresie wzmacniania wiary w siebie u dziecka.

Podsumowanie

W Polsce obecnie stosowane są metody terapii jąkania uznane na rynku międzynarodowym, których zasadność stosowania i skuteczność poparte są wynikami badań naukowych. Większość z nich skupia się na poprawie płynności mowy u dziecka za pomocą treningu płynnego mówienia z włączeniem w terapię rodziców w roli prowadzących trening z dzieckiem czego przykładem są metody takie jak Lidcombe Programme, Mini – kids oraz DCM. Istnieją również programy bardziej całościowe, angażujące w pierwszej kolejności rodzica i modyfikujące oraz wzmacniające jego postawy i zachowania, a w drugiej kolejności włączające terapię bezpośrednią mowy u dziecka, takie jak program Palin PCI. Wszechstronnie oddziałującą metodą – psychologiczno – logopedyczną jest Program CZAD, w którym treningiem objęta jest cała rodzina, a praca skupiona jest nie tylko na poprawie płynności mowy dziecka, ale także zmianie całościowego funkcjonowania dziecka, a także całego systemu rodzinnego. Metoda ta jest jedyną z opisanych prowadzoną w formie grupowej technikami pośrednimi, jak i bezpośrednimi. Wszystkie opisane metody są odpowiednie dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, jednakże to do terapeuty należy decyzja, która metoda będzie najodpowiedniejsza dla danej rodziny i które oddziaływania należy zaproponować, aby osiągnąć optymalne efekty.

Bibliografia

Boroń, A., Schneider, P. (2018). Metoda Mini – kids w terapii jąkania wczesnodziecięcego – studium przypadku. W: K. Węsierska, K. Gaweł (red.). Zaburzenia płynności mowy, Gdańsk: Harmonia Universalis, s.175-191.
Chęciek, M. (2007). Jąkanie. Diagnoza – Terapia – Program. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Gottwald, S. R. (2010). Stuttering prevention and early intervention: a multidimensional approach. W: B. Guitar, R. McCauley (red.). Treatment of stuttering: Established and emerging interventions, Philadelphia : Lippincott Williams & Wilkins.
Gottwald, S.R., Kelman, E., Onslow, M., Schneider, P. (2018). Wczesna interwencja w jąkaniu u dzieci – cztery perspektywy terapeutyczne, Forum Logopedy, nr 26, s. 9-15.
Harris, V., Onslow, M., Packman, A., Harrison, E., Menzies, R. (2002). An experimental investigation of the impact of the Lidcombe Program on early stuttering, Journal of Fluency Disorders, vol. 27, s. 203-214.
Jastrzębowska-Jasińska, A. (2019). Propozycja Programu Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci dla dzieci jąkających się i ich rodzin – badanie pilotażowe, Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, vol. 26 (46), nr 2, s.75-85.
Kelman, E., Nicholas, A. (2013). Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym. Podejście interakcyjne rodzic-dziecko-Palin PCI. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Universalis.
Lincoln, M., Onslow, M. (1997). Long-term outcome of an early intervention programme for stuttering, American Journal of Speech-Language Pathology, vol. 6, s. 51–58.
Lincoln, M., Onslow, M., Reed, V. (1997). Social validity in the treatment outcomes of an early intervention for stuttering: The Lidcombe Program, American Journal of Speech-Language Pathology, vol. 6, s. 77-84.
Matthews, S., Williams, R., Pring, T. (1997). Parent-child interaction therapy and dysfluency: A single-case study, International Journal of Language and Communication Disorders, vol. 32, s. 346–357.
Millard, S.K., Nicholas, A., Cook, F.M. (2008). Is Parent-Child Interaction Therapy Effective in Reducing Stuttering?, Journal of Speech, Language and Hearing Research, vol. 51, s. 636–650.
Millard, S.K., Edwards, S., Cook, F.M. ( 2009). Parent-Child Interaction Therapy: Adding to the Evidence, Iternational Journal of Speech-Language Pathology, vol. 11 (1), s. 61–76.
Onslow, M., Andrews Ch., Lincoln M. (1994). A Control/Experimental Trial of an Operant Treatment for Early Stuttering, Journal of Speech and Hearing Research, vol. 37, s. 1244–1259.
Onslow M., Packman A., Harrison E., eds., 2003: The Lidcombe Program of Early Stuttering Intervention. A Clinician’s Guide. Austin: An International Publisher Pro‑Ed.
Onslow, M., Costa, L., Rue, S. (1990). Direct Early Intervention with Stuttering: Some Preliminary Data, Journal of Speech and Hearing Disorders, vol. 55, s. 405–416.
Packman, A. (2012). Why does the Lidcombe Program ‘work’, Lidcombe News, vol. 42, s. 3-6.
Starkweather, C.W., Gottwald, S.R. The demands and capacities model II: Clinical implications, Journal of Fluency Disorders, 1990, nr 15, s. 143-157.
Schneider, P., Sandrieser, P. (2015). Sttotern im Kindesalter, Stuttgart: Thieme.
Schneider, P. (2017). Moje dziecko się jąka. Co mogę zrobić? Poradnik dla rodziców i opiekunów dzieci jąkających się. Katowice: Centrum Logopedyczne.
Tarkowski, Z., Humeniuk, E., Dunaj, J. (2011). Jąkanie w wieku przedszkolnym. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Węsierska, K., Jeziorczak, B., Chrostek, A. (2013). Profilaktyka i wczesna interwencja w jąkaniu u małych dzieci. W: K. Węsierska, N. Modko (red.). Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, t. 2. (s. 187–212). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Mielewska, A., Węsierska, K. (2013). Zastosowanie metod Palin PCI i Lidcombe Program w terapii jąkania wczesnodziecięcego. W: J. Skibska (red.), Wspieranie rozwoju małego dziecka. (s. 93-120). Bielsko-Biała – Kraków: Wydawnictwo Naukowe ATH, Wydawnictwo LIBRON.

Aautor i źródło

Aleksandra JASTRZĘBOWSKA-JASIŃSKA, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie.

Jastrzębowska – Jasińśka, A. (2020). Analiza metod terapii jąkania u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W: I. Więcek – Poborczyk, J. Żulewska – Wrzosek (red.), Interdyscyplinarność w logopedii – konieczność czy nadmiar?, s. 147 – 158.