Artykuł opisuje zjawisko i modele odporności psychicznej u dzieci. Analizuje sposoby wspierania odporności psychicznej w obrębie systemu rodzinnego poprzez wyznaczenie czynników chroniących i wspierających dzieci i rodziców. Odnajdujemy także czynniki ryzyka, przed którymi należy chronić. Proponowane są również strategie i sposoby wspierania odporności psychicznej w obrębie środowiska rodzinnego. W artykule opisany został również w zarysie autorski program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) wspierania zdrowia psychicznego dla dzieci i ich rodziców.
Definicja i modele odporności psychicznej (resilience)
Odporność psychiczna (resilience) definiowana jest jako wzorzec pozytywnej adaptacji w konfrontacji z ryzykiem czy przeciwnością, czyli poradzenie sobie z przeszkodą i dalszy rozwój[1]. ODPORNOŚĆ jest podstawową, wrodzoną zdolnością ludzką, rozwijającą się u wszystkich dzieci. Rodzice i inni opiekunowie wspierają jej rozwój za pomocą słów, które wypowiadają, działań, które podejmują i środowiska życia, w jakim dziecko się rozwija. Autorami w znacznym stopniu są rodzice[2].
Istnieje wiele modeli odporności psychicznej (poniżej opisane zostaną wybrane z nich). Według TEORII ODPORNOŚCI PSYCHICZNEJ, GROTBERG na odporność składają się trzy elementy: Ja mam, ja jestem i ja potrafię[3].
Kategoria ja mam obejmuje zewnętrzne zasoby będące źródłem wsparcia dla dziecka, sprzyjające rozwojowi jego odporności psychicznej. Zewnętrzne wsparcie umożliwiać ma rozwój poczucia bezpieczeństwa u dziecka.
Kategoria ja jestem obejmuje wewnętrzne cechy dziecka, które czynią je silnym i są zasobami wzmacniającymi. Mieszczą się tutaj osobowe cechy dziecka: uczucia, postawy, przekonania. Natomiast kategoria ja potrafię, opisuje kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne dziecka. Kompetencje te tworzą się w kontaktach z innymi w najbliższym otoczeniu. Poniższa tabela (nr 1) szczegółowo opisuje poszczególne kategorie.
Tabela nr 1. Model odporności psychicznej wg E. Grotberg[4].
Źródło: E. Grotberg, Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, ŻAK, Warszawa 2000.
Innym modelem odporności psychicznej jest MODEL STWORZONY przez LEBUFFE i NAGLIERI obejmujący czynniki ochronne i czynniki ryzyka mające wpływ na kształtowanie się u dziecka oporności psychicznej[5].
Pozytywną adaptację dziecka zapewnia wysoki poziom czynników ochronnych, takich jak:
- Inicjatywa obejmująca zachowania związane z pomysłowością.
- Zaradność i własna aktywność spontaniczna dziecka.
- Samokontrola i ufne przywiązanie.
Te trzy czynniki, w wyniku ich interakcji i różnicowania rozwijają się w kompetencje widoczne w okresie późnego dzieciństwa. Jest to, m.in.:
- Świadomość społeczna.
- Samoświadomość.
- Zachowanie ukierunkowane na cel.
- Umiejętność podejmowania decyzji.
- Umiejętność zarządzania sobą.
- Umiejętności interpersonalne.
- Optymistyczne myślenie.
- Odpowiedzialność osobowa.
Czynniki ryzyka, to impulsywne i agresywne zachowania prezentowane przez dziecko, które związane są z niskimi umiejętnościami społecznymi i trudnościami w samokontroli.
Kolejny MODEL STWORZONY został przez CONSTANTINE, BERNARD i DIAZ[6]. Składa się on z tzw. wiązek cech sprężystości, do których zaliczono:
- Kompetencję społeczną. Jest to zdolność efektywnego komunikowania się,
empatii, odpowiedzialności, współpracy i elastyczności w społecznych sytuacjach. Wpływ na jej rozwój mają związki opiekuńcze w obrębie rodziny oraz jakość opieki instytucji wczesnej opieki nad dzieckiem
- Autonomię i poczucie „ja”. Jest zasobem rozumianym jako poczucie
samoskuteczności, tożsamości, samoświadomości i wewnętrznej siły. Stymuluje rozwój tego czynnika, stawianie dziecku wyzwań i oczekiwań i wiara otoczenia w to, że sobie z nimi poradzi.
- Poczucie sensu i celu – to przekonanie o celowości i spójności oraz znaczeniu
własnego życia. Stymulować ten wymiar można poprzez przekazywanie odpowiedzialności i pozwalanie na samodzielność dziecka. model ten silnie wskazuje na znaczenie zasobów środowiska dziecka na kształtowanie się wewnętrznych dziecięcych cech odporności.
PRINCE-EMBURY proponuje MODEL TRZECH CZYNNIKÓW ODPORNOŚCI PSYCHICZNEJ obejmujących:
- Biegłość, oznaczającą pozytywne nastawienie dziecka do działań, które samo podejmuje związane z poczuciem kompetencji i własnej skuteczności.
- Relacje z innymi – to czynnik obejmujący umiejętności społeczne w zakresie emocjonalnym i behawioralnym
- Reaktywność emocjonalną. Jest to wrażliwość indywidualna i zdolność do regulacji emocji oraz powrotu do stanu równowagi[7].
Wszystkie opisane modele posiadają podobne lub zbliżone czynniki obejmujące podobne kompetencje. Autorzy zwracają szczególną uwagę na znaczenie przywiązania, relacji społecznych, samokontroli, poczucia własnej wartości i skuteczności.
Odporność psychiczna jest bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju małego człowieka. Jest pomocna w trakcie normatywnego rozwoju, radzenia sobie z zadaniami rozwojowymi, rozwiązywaniem kryzysów i adaptowanie się do wymagań wewnętrznych i zewnętrznych stawianych przez otoczenie. Zasoby związane z odpornością psychiczną są również niezwykle cenne dla dziecka w sytuacji konfrontacji z czynnikami ryzyka, które są zagrożeniem dla jego prawidłowego rozwoju. Dzięki zasobom odpornościowym, dziecko może pokonać niekorzystne warunki życia, traumatyczne wydarzenia czy inne utrudnienia rozwijając się pomimo tych pojawiających się w jego życiu problemów[8].
Czynniki chroniące i czynniki ryzyka w kształtowaniu odporności psychicznej u dziecka
W budowaniu odporności psychicznej u dziecka, ogromnie ważną rolę odgrywają istniejące lub brakujące czynniki ochronne wspierające go w budowaniu i utrzymaniu odpowiedniej odporności psychicznej oraz czynniki ryzyka, które (jeśli pojawiają się w toku rozwoju dziecka) mogą tą odporność zaburzać lub utrudniać jej pożądane kształtowanie się.
Czynniki ochronne, to zasoby, które posiada dziecko, a które zapewniają mu pomoc w sytuacji stresu, niekorzystnego wydarzenia czy nieszczęśliwych okoliczności życiowych.
Występują TRZY RODZAJE CZYNNIKÓW OCHRONNYCH. Pierwsze z nich to:
- Cechy wewnętrzne, indywidualne, takie jak:
- towarzyskość;
- dobre funkcjonowanie poznawcze;
- wysoki poziom motywacji w zakresie planów i celów życiowych oraz edukacyjnych;
- adekwatne poczucie własnej wartości;
- pozytywne nastawienie do świata;
- sprawne mechanizmy samokontroli;
- rozwinięte umiejętności społeczne;
- empatia;
- szacunek do siebie i innych osób;
- życiowy optymizm;
- poczucie odpowiedzialności;
- umiejętność rozwiązywania konfliktów oraz korzystania z pomocy otoczenia;
- radzenia sobie z negatywnymi uczuciami.
- Drugi rodzaj czynników związany jest z zewnętrznymi elementami wpływającymi na rozwój i funkcjonowanie dziecka, a także budowanie odporności psychicznej. Są to cechy charakteryzujące system rodzinny w którym żyje dziecko. Obejmują:
- spójność, zgodność rodziny oraz dobrą, ciepłą atmosferę w niej panującą;
- poprawne stosunki między członkami rodziny;
- dobrą sytuację materialną;
- nawiązywanie i utrzymywanie bliskich relacji z innymi ludźmi;
- posiadanie w rodzinie pozytywnych wzorów do naśladowania.
- Ostatnia grupa czynników ochronnych obejmuje sposób funkcjonowania
społeczności lokalnej, w której funkcjonuje dziecko oraz cechy polityki i kultury społeczeństwa, w tym:
- stosunki panujące w szkole;
- dostęp do rekreacji i zajęć twórczych w wolnym czasie;
- dobrą jakość opieki medycznej i profilaktyki prozdrowotnej;
- poczucie bezpieczeństwa w sąsiedztwie, dostępność organizacji religijnych, związanych z duchowością, programy profilaktyki zdrowia psychicznego prowadzone w przedszkolu lub w szkole[9].
Czynniki ryzyka natomiast stanowią zagrożenie dla zdrowego rozwoju psychicznego dziecka, a tym samem ukształtowania się w sposób prawidłowy odporności psychicznej. Mogą być one związane z problemami pojawiającymi się w domu rodzinnym, których doświadcza dziecko, takimi jak:
- problem alkoholowy lub choroba psychiczna członka rodziny;
- bieda;
- bezrobocie rodzica;
- przemoc fizyczna, psychiczna czy też seksualna wobec dziecka lub której
dziecko jest świadkiem;
- funkcjonowanie w rodzinie rozbitej (rozwód, separacja, rodzina
zrekonstruowana;
- długotrwały wyjazd rodziców), osierocenie, porzucenie dziecka.
Drugą grupę czynników ryzyka stanowią traumatyczne wydarzenia z udziałem dziecka lub których dziecko bezpośrednio doświadczyło, takie jak:
- działania wojenne;
- katastrofy naturalne (powódź, pożar);
- wypadki, np. samochodowe.
Ostatni rodzaj czynników ryzyka związany jest z indywidualnymi cechami dziecka, takimi jak:
- choroba przewlekła;
- niski potencjał intelektualny;
- trudny temperament[10].
Wspieranie odporności psychicznej w środowisku rodzinnym
Dorośli, którzy wspierają rozwój odporności, dbają o to, aby dziecko czuło się bezpiecznie w rodzinie czy w szkole. Pozwalają dzieciom na niezależność, autonomię, odpowiedzialność, empatię i altruizm. Zachęcają do pokładania nadziei, okazywania wiary i zaufania w różnych sytuacjach, w tym w relacjach z ludźmi. Dają dzieciom przykład, jak komunikować się z innymi, rozwiązywać problemy, radzić sobie z negatywnymi sądami, emocjami i zachowaniami. Dzieci potrzebują tych umiejętności i źródeł, gdy stają naprzeciw wielu zwykłym, a czasami niezwykłym kryzysom[11]. Rodzice i opiekunowie są najbliżsi dziecku i wobec tego odgrywają znaczącą rolę w rozwoju odporności psychicznej.
Spośród czynników wzmacniających odporność psychiczną, najwięcej kontroli rodzice mają nad postawami i strategiami wychowawczymi ujawniającymi się w zachowaniach towarzyszących codziennej aktywności, które można wzmacniać lub modyfikować. Mogą one być stosowane przez rodziców intuicyjnie i spontanicznie lub być wzmacniane podczas realizacji programów edukacyjnych i wspierających ich umiejętności wychowawcze[12].
Zachowania i interakcje oraz postawy, jakie rodzice prezentują w kontakcie z dzieckiem, w ogromnej mierze wpływają na kształtowanie odporności psychicznej. Dlatego tak ważne jest odpowiednie przygotowanie ŚRODOWISKA RODZINNEGO do wspierania dziecka w tym zakresie.
Rodzice mogą uczyć dziecko regulacji emocjonalnej, radzenia sobie ze stresem czy trudnymi emocjami przez modelowanie, ale także podpowiadanie i utrwalanie strategii radzenia sobie. Mogą proponować interakcje, w których utrwalać będą otwartą komunikacje, aktywne słuchanie i wzajemny szacunek.
Ogromnie ważna w kontakcie z dzieckiem jest jego bezwarunkowa akceptacja, wiara w jego siły, a także refleksja nad własnym zachowaniem i zmiana strategii, które po prostu nie działają. Wspierający rodzic powinien także zadbać o stawianie dziecku realnych wymagań, nie za łatwych, ale i nie za trudnych. Takich, które uczyć będą dziecko odpowiedzialności, samodzielności, a także stawiania sobie realnych celów i oczekiwań, a co najważniejsze pozwolą na odczucie sukcesu.
Rodzic powinien także budować u dziecka poczucie własnej wartości przez mądre, opisowe chwalenie i uwypuklanie zasobów dziecka. co ogromnie ważne powinni też zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa przez zapewnienie jasnych, konsekwentnie przestrzeganych zasad postępowania. Powinien też zachęcać dziecko do samodzielnego rozwiązywania problemów, nie robiąc tego za nie, ale pomagając przez dawanie wskazówek z dużą dozą przestrzeni na własną aktywność. Dobra relacja z rodzicem modelować będzie też inicjowanie i utrzymywanie zaufanych wspierających relacji w otoczeniu, a także da wiarę w to, że można i należy prosić o pomoc w trudnych sytuacjach.
Odporność psychiczna w polskim systemie edukacji
Na rynku edukacyjnym dostępne są różne programy wspierania odporności psychicznej czy też profilaktyki zdrowia psychicznego. Jednak wciąż są one mało popularne, a przez to realizowane w ograniczonym zakresie.
Istnieją pojedyncze programy dla dzieci młodszych oraz w starszym wieku przedszkolnym, w tym: Dzielne dzieci czy Przyjaciele Zippiego, zaś dla dzieci szkolnych i starszych: Myślę pozytywnie, Spójrz inaczej, Epsilon czy Apteczka.
Zawierają one tematy z zakresu wspierania odporności psychicznej, w tym:
- Regulację emocjonalnę.
- Budowanie poczucia własnej wartości.
- Rozwiązywanie problemów.
- Radzenie sobie z trudnościami.
- Wspieranie rozwoju emocjonalno-społecznego oraz psychospołeczny.
Programy w większości realizowane są głównie na terenie placówki przedszkolnej lub szkolnej. Brakuje w nich jednak rzeczywistego włączenia rodzica w pracę z dziećmi i utrwalanie wiedzy i umiejętności nabytych na zajęciach podczas interakcji rodzinnych.
Obecnie, swoje umiejętności rodzicielskie, rodzice mogą wspierać i rozwijać podczas tzw. Akademii dla rodziców czy zajęć z zakresu coachingu rodzicielskiego, które stają się coraz częstszą propozycją wielu placówek terapeutycznych. Jednak dla rodziców są wciąż mało popularną formą pomocy.
Autorska propozycja PROGRAMU CAŁOŚCIOWEJ ZINTEGROWANEJ AKTYWNOŚCI DZIECI (CZAD) wspierającego odporność psychiczną
Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) stworzony został dla dzieci w wieku od 4 do 8 lat i ich rodziców w celu wspierania szeroko pojętej odporności psychicznej od najmłodszych lat. Obejmuje zajęcia prowadzone z dziećmi i rodzicami, podczas których dzieci, bezpośrednio doświadczają i nabywają umiejętności z zakresu odporności psychicznej.
Zajęcia prowadzone są z samymi rodzicami, gdzie modyfikują nieprawidłowe i wzmacniają właściwe działania wychowawcze wspierające odporność psychiczną, płynną mowę i funkcjonowanie swoich dzieci. Głównym założeniem programu jest praca nad czynnikami ochronnymi i maksymalne wzmacnianie ich w celu zniwelowania wpływu występujących u dzieci trudności czy czynników ryzyka.
Filary, na jakich opiera się program to:
- Wspieranie u dzieci odporności psychicznej.
- Wzmacnianie regulacji emocjonalnej.
- Budowanie poczucia własnej wartości.
- Radzenie sobie z trudnościami.
- Wzmacnianie relacji z rodzicem.
- Praca nad umiejętnościami rodzicielskimi wspierającymi dziecko.
- Funkcjonowanie całej rodziny w ramach grupy rodzicielskiej.
Program obejmuje 28 spotkań, na których omawiane są następujące tematy:
- Regulacja emocji,
- Budowanie poczucia własnej wartości.
- Relacje i więzi rodzinne i przyjacielskie.
- Współpraca.
- Nieśmiałość.
- Konflikty i rozwiązywanie problemów.
- Radzenie sobie z lękiem.
- Samodzielność i samoskuteczność.
- Radzenie sobie ze zmianą.
Każdy z omówionych tematów realizowany jest podczas zajęć w grupie dorosłych i dzieci oraz na grupie rodzicielskiej. Dzieci nabywają umiejętności, które w domu utrwalają z nimi rodzice.
Podsumowanie
Wzmacnianie odporności psychicznej od najmłodszych lat ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju i funkcjonowania człowieka. Środowisko rodzinne, w jakim wychowuje się dziecko ma znaczący wpływ na wykształcenie się adekwatnej odporności na przyszłe małe i duże kryzysy, które pojawiają się w życiu dziecka.
Dzięki wsparciu, odpowiednim postawom i umiejętnościom przekazywanym i utrwalanym u dziecka przez rodziców, będzie ono w stanie pokonać czekające na nie przeciwności losu. Ogromnie ważne stało się dbanie o odporność psychiczną dzieci.
Niestety, propozycje instytucjonalne profilaktyki zdrowia psychicznego są wciąż niewystarczające i realizowane w ograniczonym zakresie. Istniejące programy zapominają często o włączeniu rodzin w tok swoich oddziaływań. Proponowany autorski program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZAD) ma wypełniać tą lukę jako program realizowany z udziałem całego najbliższego systemu rodzinnego dziecka oraz łącząc różne oddziaływania i treści kształtujące u dziecka odporność psychiczną.
Bibliografia
- Alvord M.K., Grados J.J., Enchancing Resilience In Children: A Proactive Approach, Professional Psychology, [w:] Research and Practise 36, 3, 2005.
- Borucka A., Koncepcja resilience, Podstawowe założenia i nurty badań, [w:] Junik W. (red.). Teoria, badania, praktyka, PARPA MEDIA, Warszawa 2011.
- Constantine N., Bernard B., Diaz M., Measuring Protective Factors and Resilience Traits in Youth: The Healthy Kids Resilience Assessment, [w:] American Psychologist, 55, 1999.
- Grotberg E., Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, ŻAK, Warszawa 2000.
- Junik W. (red.), Teorie, badania, praktyka, PARPA MEDIA, Warszawa 2011.
- LeBuffe P., Naglieri J., Devereux Foundation, Early Childhood Initiative, zob.: http:// www.devereux.org [dostęp: 17.01.2019 r.].
- Prince-Embury S., Resiliency – Scales for Children and Adolescents: A Profil of Personal Strengths, TX, HARCOUT ASSESSMENT, San Antonio 2006.
- Sikorska I., Odporność psychiczna w okresie dzieciństwa, UJ, Kraków 2016.
- Zolkoski S.M., Bullock L.M., Resilience in Children and Youth: A Review, [w:] Children and Youth Services Review, 34/2012.
Autor i źródło
Aleksandra JASTRZĘBOWSKA-JASIŃSKA, dr, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. J. Korczaka w Warszawie.
- Jastrzębowska – Jasińska, A. (2019). Wspieranie odporności psychicznej dziecka w środowisku rodzinnym [w:] A. Gretkowski (red.) RODZINA W PRZESTRZENI SPOŁECZNEJ aktualne wyzwania i problemy, s. 92 – 101.
Przypisy
[1] W. Junik (red.), Resilience. Teorie, badania, praktyka, PARPA MEDIA, Warszawa, 2011.
[2] E. Grotberg, Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, ŻAK, Warszawa, 2000.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] P. LeBuffe, J. Naglieri, Devereux Foundation, Early Childhood Initiative, 1999, http:/ www.devereux.org [dostęp: 17.01.2019 r.].
[6] N. Constantine, B. Bernard, M. Diaz, Measuring Protective Factors and Resilience Traits in Youth: The Healthy Kids Resilience Assessment, [w:] American Psychologist 55, 1999, s. 647-654.
[7] S. Prince-Embury, Resiliency – Scales for Children and Adolescents: A Profil of Personal Strengths, TX, HARCOUT ASSESSMENT, San Antonio, 2006.
[8] I. Sikorska, Odporność psychiczna w okresie dzieciństwa, UJ, Kraków 2016.
[9] M. K. Alvord, J. J. Grados, Enchancing Resilience In Children: A Proactive Approach, Professional Psycholog, [w:] Research and Practise 36, 3, 2005, s. 238-245.
M. Zolkoski, L. M. Bullock, Resilience in Children and Youth : A Review, Children and Youth Services Review, 34, 2012, s. 2295-2303.
[10] A. Borucka, Koncepcja resilience, Podstawowe założenia i nurty badań, [w:] Junik W. (red.), Resilience. Teoria, badania, praktyka, PARPA MEDIA, Warszawa 2011.
[11] E. Grotberg, Zwiększanie odporności…, op. cit.
[12] Ibid.